Từ những phó sản dính dáng đến
đến âm nhạc của Truyện Kiều
Nguyễn Văn Sâm
Một tác phẩm có giá trị khi nó được nhiều người nói tới, bàn luận, kể cả tranh cãi và nhất là có nhiều phó sản (phó phẩm) để có thể nói được là nó tạo nên một nguồn văn hóa mới. Trong văn chương Việt Nam có hai tác phẩm ở vào trường hợp đó. Lục Vân Tiên ở Nam và Đoạn Trường Tân Thanh ở Bắc. Một vài trường hợp khác như Lâm Xanh Xuân Nương, như Lưu Bình Dương Lễ cũng tạo được vài phó phẩm nhưng không nhiều bằng, và nhứt là không được những bình luận nghiên cứu, ưa thích, sùng thượng như hai tác phẩm trên.
Tôi gọi phó phẩm/sản để chỉ những sáng tác dựa trên tác phẩm chánh và khác bộ môn cũng như khác bề dài. Kim Vân Kiều và Lục Vân Tiên có những phó phẩm đặc biệt như tranh vẽ, thơ vịnh, tuồng hát bội, tuồng cải lương, các bản nhạc, bài đờn, và kể cả điêu khắc. Người ta còn đi xa hơn như đúc tượng tác giả hay lập đền thờ tác giả. Lập đền thờ không phải vì cá nhơn của tác giả mà phần nào do ảnh hưởng sâu đậm của tác phẩm trong lòng đân chúng một địa phương.
Truyện Kiều tạo được ảnh hưởng mạnh ở miền Bắc từ những ấn bản bằng chữ Nôm qua nhiều thời đại, đến những cuộc tranh luận sôi nổi một thời nhưng miền Nam đi trước miền Bắc rất lâu ở những khía cạnh khác và có những hình thái biểu hiện mà miền Bắc không có:
Chẳng bạn:
- Các bản đờn ca tài tử lấy đề tài về Kiều như Kiều bắt tội Hoạn Thư…
- Một cách chuyển hóa truyện Kiều để phù hợp với hương vị miền Nam, ngắn gọn, không nhiều chữ xưa, vắng mặt tích cũ, và nhứt là sử dụng hầu hết chữ thuần Nôm và chữ thuần Nam Kỳ Lục Tỉnh: Bản Kim Túy Tình Từ là một trường hợp. Bài phú thời danh cho tới ngày nay là Túy Kiều Phú và Túy Kiều Truyện tóm lược viết bằng chữ Nôm là hai đại biểu kiệt xuất về mặt nầy.
- Những phó sản từ Kiều rút ra từng đoạn cũng không ít: Túy Kiều án, Kiều xử tội Hoạn Thư, Văn tế do Kim Trọng tế Thúy Kiều, Thơ vịnh Kiều thì nhiều không thể kể hết được xuất hiện từ giửa thế kỷ 19 đến cuối thế kỷ 20…
- Những tuồng hát bội lấy tích Kiều thời chữ Nôm và hát bội mạnh, vài tuồng cải lương Kiều thời chữ quốc ngữ lấn chiếm và cải lương phát sinh.
Những thứ nói trên đều có trước hai miền Bắc và Trung.
Tại sao?
Tánh tình đơn giản, bộc trực, ít chịu ảnh hưởng từ văn chương Trung Hoa của lớp dân hình thành từ những cuộc di dân của người nghèo khổ vào miền đất mới để kiếm sống chăng?
Câu trả lời nào cũng có lý nhưng chỉ nắm được một phần sự thật. Nhưng sự trả lời nầy không nằm trong bài viết hôm nay.
Ta thử nhìn sơ Túy Kiều Phú
Túy Kiều Phú là một bản tóm lược danh tác Đoạn Trường Tân Thanh, chỉ còn lại bằng 1/10 nguyên tác với 470 câu, có những điểm lý thú: đầy đủ sự kiện quan trọng trong nguyên bản được viết bằng lối văn dễ hiểu, thuần Nam. Một vài đoạn tự tình dài trong Kiều đã được rút ngắn tới tối đa hay loại bỏ bớt, trong khi đó có đoạn lại dài hơi so với toàn bản, nhứt là đoạn chót từ khi Từ Hải dấy binh tới lúc Kim-Kiều tái hợp. Âu cũng là ý muốn của tác giả. So sánh tỷ lệ tương đối giửa nguyên bản và đoạn tương ứng trong bài phú để rút ra kết luận tác giả thích đoạn nào trong Đoạn Trường Tân Thanh và thử giải thích tại sao có sự kiện nầy cũng là điều lý thú.
Hay lướt qua Túy Kiều Truyện
Bài nầy dùng văn Nam rặt ròng trong cách nói và trong chữ dùng mà người sanh sau như chúng ta đọc thì tức thời rung động vì như bắt gặp lại thời qua khứ của mình, thời mình được nghe những cách nói đó từ thiên hạ chung quanh. Chẳng hạn: mướn phố, tức mướn nhà, từ nầy mất dạng sau thời ông Hồ Biểu Chánh. Những chữ như vầy cang lệ, thường là nói vầy duyên cang lệ, quyết tình kết chỉ xe dây, nhứt định làm sao cho có được nàng là người yêu lý tưởng, tấm lòng đáo để, thương quá xá thương, tấc dạ bâng khuâng, luôn luôn nghĩ tới, đôi lứa nợ nần, có duyên tình chồng vợ, hổ ngươi ren rén bước vào, mắc cở nên rón rén trở vô nhà, bước lỡ bước nên chàng dùn thẳng, bối rối nên chàng Kim không biết nên tiến tới hoặc đứng yên, đôi kim xuyến giao cho bạn ngọc, chữ giao nầy đắc địa không thể hơn, giao đội vòng đeo tay nầy là giao hết đời mình cho người tình, không phải trao đi rồi sau nầy có thể lấy lại…
Đó là những cụm từ đặc biệt Miền Nam mà người tác giả vô danh kia đã để lại cho người hậu thế chúng ta như món quá đáng trọng của người đi trước. Đoạn văn vì vậy có cái bản sắc riêng, cái bản sắc mà những phó phẩm Kiều ở miền khác không thể có.
Một phó phẩm khác khá xưa tưởng rằng cũng nên chép thêm vào đây một phó phẩm khác của Kiều ít người biết là bài Vọng Cổ Hoài Lang tựa là Trách Túy Kiều của soạn giả cải lương Mộng Trần Nguyễn Văn Là, người viết tuồng cho gánh cải lương Đồng Ích Ban, in trong tập tuồng cải lương Tang Đại Giả Gái, năm 1925, tại Sàigòn để thấy rõ hơn ảnh hưởng của Nguyễn Du qua Đoạn Trường Tân Thanh ở Nam Kỳ:
Trời Liêu xa cách bao nhiêu đó,
Sao chẳng tin nhắn cho Kim sinh,
Dầu không muốn cho rối tình.
Đề oanh chước kia cũng liệu mình.
Ai nỡ đi vong thệ.
Nén vàng Mã sinh nặng là dường bao?
Ành vùi hương dập phấn.
Cho bướm ong thừa ở đất Lâm-Tri.
Đem đỗ cho căn mạng,
Quên phức lời khi giả từ đi.
Vài năm chờ cũng không lâu gì.
Kìa ai vội lỗi nghì,
Cái thân nàng kể chi.
Cám thương chàng mang khối tình si.
Danh phận đỉnh chung sá gì.
Quyết từ đi tìm ai, nàng ôi!
Chốn sông Tiền,
May gặp vãi Giác Duyên.
Khi tái ngộ cũng ướm toan nuốt quyền,
Dạ bao đành như vậy hỡi nàng ôi!
Mộng Trần (Tang Đại Giả Gái trang 50-51)
Mới đây chúng ta có ngón đờn của Ba Hương, với bài tựa đề Tân Thanh cũng là một phó sản có thể là cận đại nhứt của Đoạn Trường Tân Thanh. Bài đờn nầy đương lưu truyền rộng rãi trên Youtube.
Dòng phó sản của Kiều ở Miền Nam tôi nghĩ là không thể nào đứt đoạn.
Nhạc chế thơ chế từ Truyện Kiều kể ra không hết, thường thường là mua vui, kiếm cái cười liền rồi bỏ, rồi quên, có khi đi tới chỗ thô tục, không nên có, loại nầy vì tánh cách thấp lè tè do dung tục của nó chưa từng được in thành sách bao giờ nhưng lưu truyền nhờ những phương tiện mới và truyền miệng. Trích ra một bài với sự dè dặt, người nghiêm chỉnh có thể bỏ qua, chỉ cần chú ý có hiện tượng nhạc chế từ truyện Kiều là đủ:
Thúy Vân sợ quá thành đau
Cha mẹ thấy thế gửi vào lầu xanh.
Bán thân mới được 1 tuần
Vân kiếm được kẻ chuộc thân cho mình
Chàng tên là Mã Giám Sinh
Xuất thân từ chốn Võ Lâm Truyền Kì
Thanh niên trai tráng đôi mươi
Nhiều tài lắm của là người đẹp trai
Cò kè bớt 1 thêm 2
Giờ lâu ngã giá vàng ngoài 4 trăm
Thúy Vân tuổi mới 15
Là gái sung sức ăn nằm rất phê
Kiệu to đến rước Vân về
Nghĩ tới khoái lạc sướng tê cả người
Quản gia đón kiệu tươi cười
Thân lùn trán hói là người rất thâm
Quản gia tên gọi Thúc Sinh
Đi cùng với vợ là Đình Hoạn Thư
Hoạn Thư yểu điệu hiền từ
Do được giáo dục bởi sư trong đền.
Nhạc sĩ Hoàng Vân, thi sĩ Hà Huyền Chi cùng nhau góp sức viết một bản nhạc từ cảm thức đớn đau cho phận bạc của người xưa để than cho phận tha hương buồn tủi của mình. Đó là một sự cảm hứng, không đi vào chi tiết cuộc đời của nhân vật Thúy Kiều nhưng cũng có thể coi là phó phẩm.
Đầu xuân xem lại /truyện Thúy Kiều
Giọt lệ thương vay
Ướt hoen mi này
Cứ vơi lại đầy
Giọt lệ thương Kiều
Giọt lệ thương quê
Mười / lăm năm / xót xa quá nhiều
Mười / lăm năm / ước mơ đã chiều
Tôi khóc cho nàng, cho tôi …
Kiều nương, Kiều nương ơi!
Kiều ơi!
Hai phó phẩm công trình đáng chú ý gần đây nhứt là công trình :
- Phổ thành những bản tân nhạc của truyện Kiều từ đầu đến cuối do nhạc sĩ Quách Vĩnh Thiện, một nhạc sĩ ở Pháp, phổ nhạc toàn thể tác phẩm Kiếu. Giới ca sĩ hải ngoại thỉnh thoảng trích ra một vài bài (đoạn) trình diễn trước công chúng và cũng được hoan nghinh.
- Phổ qua 20 bản tổ và bài bản Nhạc Tài Tử Miền Nam cũng đi từ đầu đến hết Truyện Kiều của tác giả Hoàng Thân (Nguyễn Phúc An hiệu bình).
Nhìn chung, không cần đi vào chi tiết, ai cũng thấy hai công trình tim óc đáng ngợi khen nói trên. Đặc biệt công trình của Nhạc sư Hoàng Thân thay đổi cấu trúc câu nguyên thủy nhiều để phù hợp với giai điệu cần thiết của bản đờn. Ông cũng đem lòng mình giải bày thêm về suy nghĩ và tư tưởng của nhân vật trong các câu vọng cổ. Chắn chắn rằng văn của Nguyễn Du cũng được uốn nắn theo khả năng cần thiết của bản nhạc mà giới sáng tác ai ai cũng phải làm như vậy (dầu nhiều khi phật ý tác giả bài thơ một chút đỉnh nào đó).
Rất thích thú khi được xem trước quyển Tự Sự Truyện Kiều Qua 20 Bản Tổ, tôi có lời dẫn giải dài dòng nêu trên khi lướt qua những phó sản của Kiều để thấy rằng mạch ảnh hưởng của truyện Kiều kéo dài từ xưa đến giờ và lúc nào cũng đổi mới và chắc chắn rằng sẽ còn đổi mới nữa trong tương lai dầu chúng ta bây giờ không ai biết sự đổi mới đó sẽ ra sao.
Ước mong tác giả Hoàng Thân hay những vị thầy về nhạc Tài Tử sáng tác thêm những phó phẩm cho các tác phẩm dài hơi khác như Lục Vân Tiên, Song Tinh Bất Dạ, Hoa Tiên, Phan Trần, Nhị Độ Mai… hoặc những tác phẩm ngắn hơi hơn như Ai Tư Vãn, Bần Nữ Thán, Cung Oán Ngâm Khúc để cho gia tài Nhạc Tài Tử được phong phú hơn thêm nữa…
Cho tới bây giờ, và với quyển sách quí vị đương cầm trên tay, chúng ta có thể tự hào rằng mảng phó sản dính dáng đến âm nhạc của truyện Kiều, Miền Nam luôn luôn kéo ngọn cờ đầu.
Nó cũng góp phần làm lớn mạnh nghệ thuật của đờn ca Tài Tử Miền Nam. Càng nhiều phó sản loại nầy thì đờn ca Tài Tử sẽ không bị bức tử như người bạn song hành của nó là tuồng Cải Lương.
Nguyễn Văn Sâm
(California, tháng 03 2019)