CHƯƠNG 11
KIM VÂN KIỀU ĐÍNH GIẢI
Hương Ngạn Đào Tử ĐÀM DUY TẠO
trước tác năm 1986
(Thứ nam) Đàm Trung Pháp
hiệu đính và phổ biến năm 2020
* * * * *
CÂU 693 ĐẾN CÂU 804
“Nhờ em trả nghĩa, mắc bợm buôn hoa”
693. Việc nhà đã tạm thong dong,
Tinh kỳ giục giã đã mong độ về. [1]
695. Một mình nương ngọn đèn khuya,
Áo dầm giọt tủi, tóc se mối sầu.
697. Phận dầu, dầu vậy cũng dầu, [2]
Xót lòng đeo đẳng bấy lâu một lời!
699. Công trình kể biết mấy mươi,
Vì ta khăng khít, cho người dở dang. [3, 4]
701. Thề hoa chưa ráo chén vàng, [5]
Lỗi thề thôi đã phụ phàng với hoa.
702. Trời Liêu non nước bao xa, [6]
Nghĩ đâu rẽ cửa chia nhà tự tôi.
705. Biết bao duyên nợ thề bồi,
Kiếp này thôi thế là thôi còn gì.
707. Tái sinh chưa dứt hương thề, [7]
Làm thân trâu ngựa đền nghì trúc mai. [8]
709. Nợ tình chưa trả cho ai,
Khối tình mang xuống tuyền đài chưa tan. [9]
711. Nỗi riêng riêng những bàng hoàng,
Dầu chong trắng đĩa lệ tràn thấm khăn. [10]
713. Thúy Vân chợt tỉnh giấc xuân,
Dưới đèn ghé đến ân cần hỏi han:
715. “Cơ trời dâu bể đa đoan, [11]
Một nhà để chị riêng oan một mình,
717. Cớ chi ngồi nhẫn tàn canh?
Nỗi riêng còn mắc mối tình chi đây?”
719. Rằng: “Lòng rộn rã thức đầy, [12]
Tơ duyên còn vướng mối này chưa xong.
721. Hở môi ra cũng thẹn thùng,
Để lòng thì phụ tấm lòng với ai.
723. Cậy em, em có chịu lời,
Ngồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa.
725. Giữa đường đứt gánh tương tư, [13]
Keo loan chắp mối tơ thừa mặc em. [14]
727. Kể từ khi gặp chàng Kim,
Khi ngày quạt ước, khi đêm chén thề.
729. Sự đâu sóng gió bất kỳ,
Hiếu tình khôn lẽ hai bề vẹn hai!
731. Ngày xuân em hãy còn dài,
Xót tình máu mủ, thay lời nước non.
733. Chị dù thịt nát xương mòn,
Ngậm cười chín suối hãy còn thơm lây. [15]
735. Chiếc vành với bức tờ mây, [16]
Duyên này thì giữ vật này của chung.
737. Dù em nên vợ nên chồng,
Xót người mệnh bạc, ắt lòng chẳng quên.
739. Mất người còn chút của tin,
Phím đàn với mảnh hương nguyền ngày xưa. [17]
741. Mai sao dầu có bao giờ.
Đốt lò hương ấy, so tơ phím này.
743. Trông ra ngọn cỏ lá cây,
Thấy hiu hiu gió thì hay chị về.
745. Hồn còn mang nặng lời thề,
Nát thân bồ liễu, đền nghì trúc mai. [18]
747. Dạ đài cách mặt khuất lời, [19]
Rẩy xin chén nước cho người thác oan.
749. Bây giờ trâm gẫy gương tan, [20]
Kể làm sao xiết muôn vàn ái ân.
751. Trăm nghìn gửi lại tình quân, [21]
Tơ duyên ngắn ngủi có ngần ấy thôi.
753. Phận sao phận bạc như vôi,
Đã đành nước chẩy hoa trôi lỡ làng. [22]
755. Ôi Kim lang! Hỡi Kim lang!
Thôi thôi thiếp đã phụ chàng từ đây!”
757. Cạn lời hồn ngất máu say,
Một hơi lặng ngắt đôi tay giá đồng.
759. Xuân Huyên chợt tỉnh giấc nồng,
Một nhà tấp nập, kẻ trong người ngoài.
761. Kẻ thang người thuốc bời bời,
Mới dằn cơn vựng, chưa phai giọt hồng. [23]
763. Hỏi: Sao ra sự lạ lùng?
Kiều càng nức nở mở không ra lời.
765. Nỗi nàng Vân mới rỉ tai,
Chiếc vành này với tờ bồi ở đây.
767. “Này cha làm lỗi duyên này,
Thôi thì nỗi ấy sau này đã em.
769. Vì ai rụng cải rơi kim, [24]
Để con bèo nổi mây chìm vì ai. [25]
771. Lời con dặn lại một hai,
Dẫu mòn bia đá, dám sai tấc vàng.” [26]
773. Lậy thôi, nàng lại rén chường, [27]
“Nhờ cha trả được nghĩa chàng cho xuôi.
775. Sá chi thân phận tôi đòi,
Dẫu rằng xương trắng quê người quản đâu.”
777. Xiết bao kể nỗi thảm sầu!
Khắc canh đã giục nam lâu mấy hồi. [28, 29]
779. Kiệu hoa đâu đã đến ngoài,
Quản huyền đâu đã giục người sinh ly. [30]
781. Đau lòng kẻ ở người đi,
Lệ rơi thấm đá tơ chia rũ tằm. [31, 32]
783. Trời hôm mây kéo tối rầm, [33]
Rầu rầu ngọn cỏ đầm đầm cành sương.
785. Rước nàng về đến trú phường, [34]
Bốn bề xuân tỏa một nàng ở trong.
787. Ngập ngừng thẹn lục e hồng, [35]
Nghĩ lòng lại xót xa lòng đòi phen.
789. Phẩm tiên rơi đến tay hèn,
Hoài công nắng giữ mưa gìn với ai:
791. Biết thân đến bước lạc loài, [36]
Nhị đào thà bẻ cho người tình chung.
793. Vì ai ngăn đón gió đông, [37]
Thiệt lòng khi ở đau lòng khi đi.
795.Trùng phùng dầu họa có khi, [38]
Thân này thôi có còn gì mà mong.
797. Đã sinh ra số long đong,
Còn mang lấy kiếp má hồng được sao?
799. Trên yên sẵn có con dao,
Giấu cầm nàng đã gói vào chéo khăn:
801. Phòng khi nước đã đến chân, [39]
Dao này thì liệu với thân sau này.
803. Đêm thu một khắc một chầy, [40]
Bâng khuâng như tỉnh như say một mình.
Đính chính và xác định
Câu 694 – Tinh kỳ giục giã hầu mong độ về – Chữ độ về câu này có bản in là trở về. Xét chữ độ sát nghĩa với chữ kỳ hơn: kỳ là hẹn, độ là lúc (lúc hẹn về). Còn chữ trở về lời non nghĩa thừa.
Câu 695 – Một mình nương ngọn đèn khuya – Các bản quốc ngữ đều phiên âm chữ nương [娘] là nàng; nhiều người đọc bản Nôm cũng đọc [娘] là nàng. Đó thật là lỗi người đọc không nghĩ, chứ Truyện Kiều đâu lại có câu đặt rời rạc không luyện như vậy. “Một mình nàng ngọn đèn khuya” nghe thật lủng củng, không luyện. Tôi thấy thơ Khuê Oán có câu [孤 影 伴 残 燈 = cô ảnh bạn tàn đăng = chiếc bóng lẻ loi ngồi đôi với ngọn đèn tàn]. Đọc đến câu thơ Khuê Oán này thì ta biết chữ [娘] (nương hay nàng) phải đọc là nương mới đúng, vừa có điển, vừa lời thuận nghĩa.
Câu 696 – Áo đầm giọt tủi, tơ se mái sầu – Những bản Kiều in giọt tủi là giọt lệ đối không chỉnh với mái sầu. Chỉ lầm một chữ mà mất cả ý hay, lời đẹp của câu này.
Câu 706 – Kiếp này thôi thế là thôi còn gì – Có bản in câu này là “Kiếp này thôi thế thì thôi còn gì”. Mới nghe thì tưởng “là” hay “thì” cũng như nhau cả. Nhưng để ý suy luận thì thấy “kiếp này thôi thế là thôi còn gì” có ý than tiếc sâu xa hơn nhiều vì mình không phạm lỗi trong việc phụ tình. Nếu để là “…thôi thế thì thôi còn gì” thì hình như là mình hối hận là mình đã phạm lỗi.
Câu 719 – Rằng lòng rộn rã thức đầy – Có bản in là: “Rằng lòng đương thổn thức đầy.” Xét ra có lẽ cả hai câu đều sai nguyên văn cả, vì lời đều lủng củng và nghĩa cũng mập mờ. Muốn khảo cứu cho ra đích xác, thì cần phải có những bản Kiều Nôm cũ, nhưng ôi lấy đâu được bây giờ! Vậy đây đành tạm theo bản Kiều của ông Trần Trọng Kim mà tạm giải nghĩa câu này là “lòng chị đang dẫy những nỗi thương cảm, làm cho chị rộn rã, bối rối quá, không biết tính sao đây!” Tôi nghĩ chữ đầy [𣹓] câu này có lẽ nguyên là chữ đây [低]. “Rằng lòng rộn rã thức đây…” nghĩa là Kiều nói: “Lòng chị đương rộn rã nhiều nỗi, nên thức mãi, không ngủ được” để trả lời câu Vân hỏi: “Cớ sao ngồi nhẫn tàn canh?” Giá có bản Kiều Nôm mà tra, thì biết ngay chữ này là đây [低] hay là đầy [𣹓]”.
Câu 721 – Hé môi ra cũng thẹn thùng – Chữ hé câu này, bản nôm viết là [口+許] (khẩu bên chữ hứa) cũng có thể đọc được là hở. Bởi vậy các bản quốc ngữ đều dịch là hở môi. Nhưng “hé môi” mới là nói những điều thầm vụng đáng thẹn của mình cho người khác biết. Còn hở môi thì lạc nghĩa ở đây. Ta chỉ nói “môi hở răng lạnh” với hàm ý “làm mất người che chở cho mình, tức là làm hại mình.”
Câu 726 – Keo loan chấp mối tơ thừa mặc em – Chữ keo loan nhiều bản Kiều quốc ngữ để là giao loan. Nguyên chữ Hán giao [膠] là keo, mà chữ Nôm cũng viết keo là [膠]. Keo loan là thứ keo nấu bằng xương con phượng mái (loan). Nếu nói chữ nho thì phải nói là loan giao, nhưng nếu dùng tiếng Nôm ta thì phải nói là keo loan mới đúng.
Câu 730 – Hiếu, tình, khôn lẽ hai bề vẹn hai – Chữ khôn câu này, các bản nôm cũ in là có, đó là theo lối văn cổ trước thường nói có tức là không thể có được. Nhưng chắc người sau thấy lối nói này cổ quá, khó hiểu, nên nhiều bản đã đổi là khôn cho thông thường dễ hiểu, nên ta không nên câu nệ theo cổ quá.
Câu 762 – Mới tan cơn vựng, chưa nguôi giọt hồng – Chữ nguôi câu này, nhiều bản để là phai giọt hồng, tôi e vô nghĩa, vì giọt hồng đây là nước mắt, chứ đâu phải màu đỏ mà phai được; hoặc giải nghĩa là nước mắt vẫn tràn trụa thê thảm như đổ máu, nhưng nghe nghĩa khổ khắc quá, không được tự nhiên nên khó hiểu.
Câu 796 – Thân này thôi có còn gì mà mong – Hai chữ còn gì có bản in là ra gì. Xét ra còn gì mới sát nghĩa với tình lý tiếc tấm thân trong trắng trong lúc này. Còn ra gì không ăn nghĩa chút nào với sự tiếc thân hiện tại này.
Chú giải và dẫn điển
[1] Tinh kỳ [星 期] = giờ đón dâu về nhà rể.
[2] Phận dầu dầu vậy cũng dầu = Kiều nghĩ “phận mình dù đau khổ sao cũng đành chịu vậy, chỉ thương xót cho chàng Kim, rồi cứ giữ mãi lời thề khăng khít với mình, mà dở dang suốt đời.”
[3] Khăng khít = thề bồi gắn bó chặt chẽ với nhau.
[4] Dở dang = không lấy ai nữa, thành cả đời không vợ con.
[5] Thề hoa = lời văn thề viết trên giấy hoa tiên.
[6] Trời Liêu = đất Liêu Dương, nơi Kim Trọng đi hộ tang. Hàm ý “xa thẳm ở tận chân trời.”
[7] Tái sinh = kiếp thứ hai = kiếp sau.
[8] Làm thân trâu ngựa đền nghì trúc mai – Dựa vào điển tích : Một người vay của bạn một số tiền to để đi buôn, không may thua lỗ mãi hết cả. Tuy bạn không đòi, nhưng anh ta vẫn ân hận mãi và lúc gần chết vẫn nhắn lại bạn là sẽ trả. Được ít lâu, bỗng một hôm, người bạn mơ thấy anh ta vui vẻ đến trả nợ. Sáng sau, người bạn thấy con trâu nái nhà mình đẻ một trâu đực con rất mập mạp. Biết là vừa được trả nợ, anh ta chăm nuôi nó rất tử tế. Con trâu con lớn lên rất ngoan, kéo cày rất khỏe. Mỗi khi trâu kéo cày có ý chểnh mảng, thì anh ta nhắc đến nợ, là trâu lại cố kéo. Thương tình, một tối nọ mới bảo trâu rằng “Bác trả nợ tôi thế là hết rồi, từ mai không phải đi làm nữa, ở đây chơi với tôi cho vui.” Sáng hôm sau con trâu chết lúc nào không ai biết ; người chủ chôn nó một cách chu đáo.
[9] Khối tình – Theo Tình Sử, một cô gái phải lòng một chàng lái buôn có thuyền đỗ ở bến trước nhà. Cô ta sớm tối mê mệt tiếng sáo chàng thổi. Sau chàng rời thuyền đi nơi xa không về, cô tương tư ốm nặng, rồi gọi mãi tên chàng mà chết. Cha mẹ đem hỏa táng, xương thịt cháy hết, mà vẫn còn lại một cục rất cứng trong như ngọc, trong có hình người lái thuyền thổi sáo. Cha mẹ cô giữ lại để thờ. Khi người lái buôn trở lại, nghe truyện vào hỏi thăm thì thương cô lắm. Anh ta cầm khối tình đó mà khóc, và khi nước mắt rớt xuống khối tình thì nó tan thành máu.
[10] Dầu chong trắng đĩa = đèn đốt chong chong mãi không tắt, khiến dầu cạn hết, để hở trắng cả chôn đĩa. Trước kia chưa có dầu mỏ (dầu hôi), ta vẫn đốt đèn bằng dầu hột. Người ta rót dầu hột vào cái đĩa, thả bấc cỏ vào làm mồi, để một đầu bấc lên mép đĩa mà đốt.
[11] Đa đoan [多 端] – Đoan = đầu mối sợi tơ. Người ta ví việc trời như một mớ tơ có nhiều đầu mối, khó tìm được đầu mối sợi nào ở chỗ nào. Việc trời định cũng vậy, thật là lắm trò, ta khó biết trước để tìm lối tránh.
[12] Lòng rộn rã thức đầy – Xem lời xác định câu 719 đoạn này.
[13] Giữa đường đứt gánh – Ta có câu tục ngữ “Không may gẫy đòn đứt gánh giữa đường” để nói sự vợ chồng phải lìa rẽ nhau lúc đương thì, nhất là chỉ sự vợ chồng kẻ chết người còn. Bởi vậy những đòn gánh gẫy quăng bỏ giữa đường không ai dám nhặt.
[14] Keo loan = thứ keo để gắn, nấu bằng xương chim loan (chim phượng mái). Theo Hán Thư, có người dâng vua Hán Vũ Đế thứ keo này để gắn dây cung hay dây đàn đứt. Một hôm vua đi săn, dây cung đứt thì vua sai lấy keo này gắn lại. Quả nhiên, cung lại bắn được như thường, và đàn có dây đàn đứt được gắn cũng dùng được như cũ. Văn sĩ dùng câu [鸞 鵉 續 断 絃 = loan giao tục đoạn huyền = keo loan nối dây đàn đứt] để chỉ sự vợ chết hay chồng chết lại lấy vợ khác hay chồng khác.
[15] Ngậm cười chín suối = dẫu chết xuống âm phủ cũng vẫn được vui lòng. Dịch từ câu chữ Hán [含 笑 九 泉 = hàm tiếu cửu tuyền].
[16] Chiếc vành = chiếc xuyến vàng Kim Trọng gói vào chiếc khăn hồng đưa cho Kiều với chiếc thoa. Tờ mây do hai chữ Hán [雲 箋 = vân tiên = giấy có in hình mây hoa cho đẹp]. Đây tức là bài văn khấn hôm thề thốt (“Tiên thề cùng thảo một trương”).
[17] Mảnh hương nguyền = mảnh gỗ trầm đốt trong lư hương cúng thề còn giữ lại làm kỷ niệm (“Đài sen nối sáp, song đào thêm hương”).
[18] Trúc mai = cây tre và cây mai. Bài Trường Can Hành của Lý Bạch có mấy câu sau đây :
[妾 髮 初 覆 額 = thiếp phát sơ phủ ngạch = khi tóc thiếp còn để rũ xuống che kín mang tai]
[折 花 門 前 戲 = triết hoa môn tiền hý = còn hái hoa chơi đùa trước cửa vườn]
[郎 騎 竹 馬 來 = lang kỵ trúc mã lai = chàng cưỡi ngựa bằng gậy tre chạy lại]
[遶 床 弄 青 梅 = nhiễu sàng lộng thanh mai = chạy quanh bờ giếng dưới cây mai xanh rờn]
[十 四 為 君 婦 = thập tứ vi quân phụ = năm 14 tuổi thiếp về làm vợ chàng]
[羞 顔 未 嘗 開 = tu nhan vị thường khai = thẹn thùng, thường chưa dám nhìn mặt chàng]
[低 頭 向 暗 壁 = đê đầu hướng ám bích = cúi đầu ngoảnh mặt vào nơi tường tối]
[千 喚 不 一 回 = thiên hoán bất nhất hồi = chàng gọi nghìn lần, không một lần ngoảnh lại]
[十 五 始 展 眉 = thập ngũ thủy triển my = năm 15 tuổi mới mở mày mặt với chàng]
[願 同 塵 與 灰 = nguyện đồng trần dữ hôi = thề rằng khi hóa bụi tro cũng vẫn ở bên chàng]
“Trúc mai” (trong câu 708) có lẽ cũng do điển tích này.
[19] Dạ đài [夜 臺] = nền đêm. Đồng nghĩa với chốn âm phủ và cửu nguyên.
[20] Trâm gẫy gương tan – Tục xưa bên Tàu, lúc vợ chồng hay đôi tình nhân phải lìa rẽ nhau vì biến loạn, họ thường bẻ chiếc trâm cài đầu, mỗi người giữ một nửa làm kỷ niệm, và so lại khi tái ngộ xem đúng không, cho có chứng cớ.
[21] Tình quân [情 君] = vua tình. Cùng nghĩa với tình lang, nhưng có ý trân trọng và xa cách hơn.
[22] Nước chảy hoa trôi dịch từ thành ngữ Hán [流 水 落 花] = lưu thủy lạc hoa = cái hoa ở cây rừng rụng xuống dòng chảy, trôi đi không bao giờ về lại gốc cây cũ nữa. Ý nói người đàn bà con gái lưu lạc nay đây mai đó không tìm được về quê cha mẹ nữa.
[23] Giọt hồng – Xưa có người con gái bị đưa vào làm cung phi, nhớ cha mẹ khóc nhiều nước mắt quá phải lấy chậu hứng. Nước mắt nàng đọng lại thành màu đỏ như máu. Văn sĩ sau dùng chữ giọt hồng để tả nước mắt khóc thảm thiết.
[24] Rụng cải rơi kim – Sách chữ Hán có thành ngữ [琥 珀 拾 芥 磁 石 引 針 = hổ phách thập giới, từ thạch dẫn châm = ngọc hổ phách hút hột cải, đá nam châm hút kim sắt]. Câu Kiều này hàm ý “vì ai đã làm cho hổ phách phải bỏ hột cải rụng xuống, đá nam châm phải bỏ rơi kim” tức là “vì ai đã vu thác để làm cho Kiều phải đứt duyên với Kim Trọng.”
[25] Bèo nổi = lưu lạc đây đó như cánh bèo trên mặt sóng. Mây chìm = sa ngã đọa đày như bóng mây ở dưới đáy nước.
[26] Tấc vàng = tấm lòng thành thật, giữ bền lời hứa hẹn.
[27] Rén = dáng thong thả, giọng sẽ sàng. Chường (hay chiềng) = trình. Ta thường nói trạnh trình ra chiềng hay chường như trong mấy câu ca dao “Chiềng làng, chiềng phè, nghe tôi giáo trâu, lúa tốt bằng đầu, cò bay thẳng cánh” • “Anh cả đi cày, chị cả đem cơm, ra bờ xới xới đơm đơm, chường anh hãy nghỉ xơi cơm em về.” Trong các bài thơ phú chữ Hán, nhiều chữ vần anh, inh, iêng, ang, ương vẫn hợp vận với nhau. Xem lại câu 240 và 241 Truyện Kiều, trong đó chữ “mành” có thể đọc trạnh ra “miềng” để hợp vận với chữ “nghiêng.”
[28] Khắc = những vạch phân chia thì giờ trên mũi tên của đồng hồ thời cổ, trong đó nước nhỏ đầy dần, nâng mũi tên cao lên hở dần từng khắc chỉ canh. Lối canh ở các đồn trại lính trước chia đêm làm 5 canh, mỗi canh lâu 2 tiếng đồng hồ bây giờ. Từ 7 giờ đến 9 giờ tối là canh 1 (trống cầm canh đánh 1 tiếng), rồi tiếp tục từ 9 giờ đến 11 giờ tối là canh 2 (trống cầm canh đánh 2 tiếng) … Lúc 5 giờ sáng là hết canh 5 (trống cầm canh đánh tan canh).
[29] Nam lâu [南 楼] = lầu cầm canh ở phía nam thành, cũng là lầu cầm canh chính ra hiệu cho các lầu cầm canh khác đánh trống theo.
[30] Quản [管] = ống = sáo. Huyền [絃] = dây đàn. Quản huyền = tiếng đàn sáo bát âm. Trong Truyện Kiều có lắm câu ý nghĩa thê thảm như làm đứt ruột người, thật đúng với tên Đoạn Trường Tân Thanh. Quản huyền đâu đã giục người sinh ly là một trong những câu đó – lấy đàn sáo mà giục người ta phải lìa rẽ nhau, thật là vô nhân đạo.
[31] Lệ rơi thấm đá = nước mắt khóc nhiều rơi xuống làm ướt cả đá trên mặt đường.
[32] Tơ chia rũ tằm = đau thương quá, héo quắt cả ruột gan như con tằm đã kéo hết tơ, rũ xuống như chết.
[33] Trời hôm mây kéo tối rầm – Câu này dùng trời hôm để tả thêm cảnh thảm đạm cuộc chia ly, lấy ý từ câu thơ cổ [黃 昏 欲 雨 黑/黒 如 藍 = hoàng hôn dục vũ hắc như lam = cảnh buồn như lúc sắp tối, trời trở mưa trông đen xám như màu lam].
[34] Trú phường [住 坊] = nhà trọ có một dãy buồng riêng nhau cho người ở thuê ít lâu.
[35] Thẹn lục e hồng – Chữ lục [綠] ở đây là “lông mày” (từ hai chữ “lục liễu”) và chữ hồng [紅] ở đây là “má đào” (từ hai chữ “hồng nhan”). Thẹn lục e hồng hàm ý “trông thấy mặt mày mình mà thẹn với mặt mày mình, tiếc cho mặt mày mình. ”
[36] Lạc loài = gặp bước ê chề nhục nhã, mất hết cả vẻ thanh cao nhà mình.
[37] Vì ai ngăn đón gió đông – Kiều nghĩ hối hận cái lúc “sóng tình xiêu xiêu, âu yếm có chiều lả lơi” sao mình lại ngăn cản “đừng lấy làm chơi, dẽ cho thưa hết mọi lời đã nao, vội gì liễu ép hoa nài.”
[38] Trùng phùng [重 逢] = gặp lại lần sau.
[39] Nước đã đến chân – Lấy ý từ lời khuyên “ta phải phòng bị từ trước, chớ để nước đã đến chân mới nhảy thì không kịp nữa. ”
[40] Đêm thu một khắc một chầy – Thơ Đường có câu [秋 宵 只 為 一 人 長 = thu tiêu chỉ vị nhất nhân trường = đêm mùa thu chỉ dài cho riêng một người].
Diễn ra văn xuôi
Câu 693, 694 = Khi việc nhà đã thong thả tạm yên rồi thì cái tối đón dâu lại sắp đến làm cho Kiều thật khổ tâm.
Câu 695, 696 = Một mình nàng ngồi bên ngọn đèn khuya thức mãi, tủi thân khóc, nước mắt ướt cả áo, tóc bù rối như khô cả mái đầu.
Câu 697, 698 = Nàng nghĩ phận mình có khổ cực thế nào cũng đành chịu được rồi, nhưng chỉ xót xa cho lòng chàng, rồi sẽ đeo đuổi giữ mãi một lời thề hẹn với mình suốt đời, lâu khổ biết bao nhiêu !
Câu 699, 700 = Công trình chàng đeo đuổi mình kể biết là bao nhiêu, thế mà bây giờ chỉ vì mình thề bồi khăng khít chặt chẽ quá, để cho chàng phải dở dang suốt đời chẳng vợ con gì !
Câu 701, 702 = Vừa mới hôm nọ thề nguyền với chàng nặng tình thân mật như thế, nào đọc chung bài văn thề, nào uống chung chén rượu thề, thế mà hôm nay chén rượu thề chưa khô, mà bỗng đã phụ phàng với lời thề viết trên giấy hoa tiên kia rồi !
Câu 703, 704 = Ôi, nay chàng ở nơi phương trời xa thẳm đất Liêu Dương, có biết đâu tôi đã làm chia nhà rẽ cửa cho chàng rồi !
Câu 705, 706 = Biết bao nhiêu nợ tình nợ duyên, thề non thề biển với nhau, mà nay thế là hết cả cho kiếp này của ta rồi !
Câu 707, 708 = Kiếp sau, nếu nén hương thề ở trên tấm đá Tam Sinh nơi âm phủ còn chưa dứt khói, thì tôi xin làm trâu, làm ngựa, để báo đền lại cái nghĩa nặng giao kết tình duyên với chàng.
Câu 709, 710 – Kiếp này nợ tình chưa trả cho nhau được, thì khi chết xuống âm phủ, khối tình này vẫn không thể tan được !
Câu 711, 712 = Nàng ngồi nghĩ quanh quẩn mãi mối tình riêng kín trong lòng như thế, vừa nghĩ vừa khóc, ngọn đèn đốt chong chong mãi, dầu đã cạn trắng cả trôn đĩa và nước mắt thì ràn rụa ướt đẫm cả khăn.
Câu 713, 714 = Thúy Vân đang ngủ êm say, bỗng thức dậy thấy Kiều ngồi khóc ở trước đèn, mới ghé lại ân cần hỏi han chị và nói :
Câu 715, 716 = Trời sinh chi lắm tai biến khó lường để riêng mình chị phải chịu oan khổ cho cả nhà được yên ổn như vậy ?
Câu 717, 718 = Chị ngồi nghĩ gì cho đến lúc canh khuya thế này ? Chắc là lòng chị còn vương vít một chút mối tình riêng gì đây thôi !
Câu 719, 720 = Kiều nói : Thật vậy, lòng chị hiện đương bối rối lắm nên vẫn thức mãi đây. Chị còn chút mối tơ tình này vương vít trong lòng mà gỡ mãi không xong.
Câu 721, 722 = Hé môi ra nói với em thì thật cũng thẹn thùng lắm, mà giấu kín trong lòng thì lại phụ tình ai quá.
Câu 723, 724 = Chị muốn nhờ cậy em gỡ giúp chị trong việc này, nếu em nhận lời thì em ngồi lên cho chị lạy đã, rồi chị sẽ thưa truyện với em sau.
Câu 725, 726 = Cuộc tình duyên này của chị đương đẹp đẽ đằm thắm, bỗng nay vì việc nhà mà phải đứt gánh giữa đường khiến chị rất nhớ thương ai. Nay chị muốn giao phó lại mặc em việc chắp nối cuộc tình duyên ấy thay chị. Rồi Kiều kể rõ đầu đuôi câu truyện cho Vân nghe :
Câu 727, 728 = Từ khi duyên trời run rủi cho chị gặp chàng Kim, hai bên sinh lòng quý mến nhau. Rồi có hôm gặp nhau ban ngày, hai bên đã trao lẫn cho nhau bên vòng bên quạt để làm kỷ niệm ước hẹn lấy nhau ; lại đêm vừa rồi, cả nhà đi vắng, chị đã sang cùng với chàng rót chén rượu khấn thề với nhau ở dưới trăng. Chị thấy tướng chàng rất tốt, mong lấy được chàng cho chị khỏi bạc mệnh như lời thầy tướng đoán cho chị.
Câu 729, 730 = Nhưng nay bỗng xảy ra cơn sóng gió bất kỳ. Bên tình bên hiếu, chị không thể giữ được trọn vẹn cả hai, nên chị đành phải dứt bỏ mối thâm tình với chàng để cứu cha.
Câu 731, 732 = Nay em còn trẻ, ngày tuổi xuân còn dài. Chỗ chị em tình thân máu mủ, em có thương chị, thì chị nhờ em thay chị làm trọn vẹn lời thề non nước của chị với chàng.
Câu 733, 734 = Được như thế, thì chị dẫu chết đi, thịt nát xương mòn ở nơi suối vàng cũng vẫn vui cười vì em đã làm cho chị được thơm lây.
Câu 735, 736 = Này đây chiếc xuyến vàng mà chàng đã đưa làm kỷ niệm cho chị ngày hôm đó, và tờ hoa tiên viết bài văn khấn tối hôm thề. Cuộc tình duyên này thì lấy hai thứ làm của chung, nay chị trao lại cho em giữ để thay chị.
Câu 737, 738 = Nếu em được nên vợ nên chồng với chàng, thì lòng em ắt hẳn xót thương người chị bạc mệnh này mà chẳng sao quên được.
Câu 739, 740 = Dầu sau này em đã mất chị rồi, nhưng đây còn mấy thứ này em giữ lấy làm của tin kỷ niệm mà coi như chị hãy còn. Đó là cây đàn mà chị đã gẩy cho chàng nghe, và mảnh gỗ trầm hương đốt hôm cúng thề còn thừa lại.
Câu 741, 742 = Mai sau đây, nếu có bao giờ đốt mảnh trầm này vào lư hương, và gẩy mấy dây trên cây đàn này.
Câu 743, 744 = Rồi em trông ra ngọn cỏ lá cây ở trước cửa, nếu thấy ngọn gió hiu hiu thổi vào, thì biết đó là hồn chị thổi về để vui sum họp cùng vợ chồng em đó.
Câu 745, 746 = Hồn chị còn mang nặng lời thề với chàng, thì dẫu tấm thân mềm yếu như cây liễu này của chị có nát đi, cái nghĩa trúc mai tươi đẹp của chàng, chị vẫn cố báo đền lại.
Câu 747, 748 = Ôi, chỉ vì âm dương cách biệt, chị ở dưới dạ đài không sao hiện hình lên cho vợ chồng em thấy được, không sao nói lời lên cho vợ chồng em nghe được đó thôi ! Vậy xin em, hễ thấy hồn chị về như thế, thì rẩy một chén nước lên ngọn gió mà cúng chị, cho hồn chị được hả hê, cũng như giọt nước cành dương của Đức Phật rẩy để giải oan cho âm hồn kẻ chết oan.
Câu 749, 750 = Nói với Vân thế rồi, nàng lại gửi như lời nói với chàng Kim : Ôi, bây giờ trâm đã gãy, gương đã tan rồi, thiếp với chàng đã chia rẽ nhau rồi. Thiếp kể làm sao cho xiết được muôn vàn nỗi tình ái ân của thiếp đối với chàng !
Câu 751, 752 = Rồi nàng đứng lên bái vọng chàng Kim để từ biệt và nói : Thiếp xin gửi đi một trăm lạy, một nghìn lạy để từ giã chàng, vua tình của thiếp ! Cuộc duyên tơ tóc giữa chàng và thiếp chỉ ngắn ngủi có ngần ấy thôi !
Câu 753, 754 = Ôi, phận thiếp sao mà xấu thế ! Thôi thế là lỡ làng từ đây như hoa rụng xuống dòng suối, theo nước trôi đi, chẳng bao giờ được gặp mặt nhau nữa !
Câu 755, 756 = Rồi thương tiếc quá, Kiều kêu lên : Kim Lang ơi, thôi thế là thiếp phụ chàng từ đây rồi !
Câu 757, 758 = Kêu dứt mấy lời, nàng lăn ra bất tỉnh, thở một hơi dài, và chân tay thì giá lạnh như đồng.
Câu 759, 762 = Vương ông, Vương bà đương ngủ say bỗng thức dậy. Cả nhà tấp nập rối rít, người thì ở trong nhà lay gọi nàng, người thì đi tìm thầy chạy thuốc. Chữa chạy hồi lâu, nàng mới tan hết cơn ngất ; tuy tỉnh dậy nhưng vẫn khóc như đổ máu mắt.
Câu 763, 764 = Ông bà mới hỏi sao nàng lại sinh ra sự lạ lùng như thế, nhưng Kiều còn cực khổ quá nói không ra lời.
Câu 765, 766 = Thúy Vân mới ghé tai nói nhỏ cho ông bà mọi nỗi tâm sự của Kiều và đưa ông bà coi chiếc xuyến vàng và bức hoa tiên viết bài văn thề.
Câu 767, 768 = Vương ông than : Thế là vì cha đã ký tờ bán con mà làm lỡ mối lương duyên của con với chàng Kim rồi ! Nhưng thôi đành vậy, việc ấy sau này em con nó sẽ thay con.
Câu 769, 770 = Nghĩ thương con quá, ông lại kêu than : Trời ơi, ai đã làm cho con tôi phải lìa bỏ mối duyên đằm thắm này như hạt cải phải rời ngọc hổ phách, như kim sắt phải rời đá nam châm thế này ? Vì ai mà con tôi phải chịu kiếp lưu ly như cánh bèo mặt sóng, đọa đầy khốn cực như bóng mây dưới đáy sông thế này ?
Câu 771, 772 = Ông hứa với Kiều : Tâm sự con dặn lại quý như vàng ngọc này, dẫu bia đá còn có thể mòn được, chớ những lời này cha xin ghi nhớ mãi mà chẳng bao giờ dám sai.
Câu 773, 774 = Thấy Vương ông nhận lời sẽ gả Thúy Vân cho Kim Trọng thay Kiều, nàng liền lễ tạ ơn cha. Lạy tạ xong, nàng sẽ sàng thưa với cha : Nhờ ơn cha trả được nghĩa chàng cho con như thế, con thật yên lòng hả dạ.
Câu 775, 776 = Sau này, dẫu phải sống kiếp tôi đòi cực nhọc, con cũng chẳng sá kể gì thân con ; và rồi dẫu chết phơi xương trắng ở nơi quê người, con cũng chẳng quản ngại gì cả. (Tâm sự Kiều lúc này : Ơn cha trả được rồi, nghĩa chàng trả được rồi, chẳng tiếc gì thân nữa, khổ thế nào cũng chịu được, chết đâu thì chết chẳng cần. Những lời này nghe quá thảm thê từ người con gái chí hiếu).
Câu 777, 778 = Suốt ngày hôm ấy, cả nhà thật kể không xiết biết bao nhiêu là nỗi thảm sầu ; rồi thoáng đã đến giờ thu không, ở lầu canh chính phía nam thành đã thúc mấy hồi trống báo hiệu cầm canh.
Câu 779, 780 = Thế là đã đến giờ đón dâu. Một chiếc kiệu hoa ở đâu đã đến đậu trước cửa nhà, với tiếng đàn tiếng sáo réo rắt vang lên để giục người ta phải sâu thẳm lìa rẽ nhau.
Câu 781, 782 = Cả nhà lúc đó, kẻ ở người đi đau thương quá đỗi, ai cũng khóc sướt mướt, nước mắt ướt cả áo, và người nào cũng rũ rượi mềm lả như con tằm đã kéo hết tơ.
Câu 783, 784 = Người đã buồn thảm như vậy, lại thêm cảnh trời đất lúc đó hình như muốn chia buồn với người mà hiện ra cảnh buồn thêm – trên thì trời tối mây đen ủ rũ như muốn mưa, dưới đất thì ngọn cỏ lá cây đầm đìa như sương, dầu dầu như muốn chung nước mắt khóc với người.
Câu 785, 786 = Họ rước Kiều về nhà trọ, rồi đưa Kiều vào buồng và đóng kín cửa bốn bề lại như nhốt nàng ở trong.
Câu 787, 788 = Nàng ngồi một mình, lòng những ngập ngừng, vừa hổ thẹn với bộ lông mày xanh tươi như liễu của mình, lại vừa tiếc cho bộ mặt mũi hồng hào như hoa của mình. Nàng càng nghĩ, lòng nàng càng xót xa thương tiếc cho mình nhiều nỗi.
Câu 789, 790 = Kiều tự nhủ trong cay đắng : Cái thân ta trong trắng như tiên phẩm thế này mà phải rơi vào tay đứa hèn này ! Rõ thật ta uổng công gìn giữ với ai, không để cho mưa nắng làm hoen ố vẻ trăng trong này !
Câu 791, 792 = Nếu ta biết thân ta phải gặp bước lạc loài này, thì ta thà bẻ cái nhị đào non đẹp của ta này mà dâng cho người tình chung của ta cho xong !
Câu 793, 794 = Ta rất hối tiếc chỉ vì ta cản không cho ngọn gió đông vào vườn đào, khiến khi chàng khi ở gần ta thì phải thiệt thòi, và khi phải đi xa ta thì phải đau tiếc !
Câu 795, 796 = Rồi sau đây, dù họa chăng có khi lại gặp nhau nữa, thì chao ôi, thân này còn có ra gì nữa mà dám mong được chàng đoái hoài đến !
Câu 797, 798 = Nếu quả thực Trời đã bắt ta chịu số long đong như thế này, thì làm sao ta mang nổi mãi cái kiếp má hồng này đây !
Câu 799, 800 = Nghĩ thế rồi, bỗng thấy có con dao ai để ở dưới cái yên, nàng mới cầm lấy mà gói dấu vào trong một góc khăn.
Câu 801, 802 = Nàng đã định tâm ngầm giữ con dao đó để khi cần phải chết thì sẽ dùng để liều thân.
Những câu hay chữ có ý móc nối
Đoạn thơ (từ câu 569 đến 692) và đoạn thơ (từ câu 693 đến 804) tả lòng hiếu nghĩa của Kiều. Đoạn thơ trên thì tả vì hiếu mà bỏ cả tình, bỏ cả thân. Đoạn thơ dưới thì tả đã báo được hiếu rồi, mới lại nghĩ đến tình mà lo trả trọn nghĩa với tình lang và một niềm hy sinh thân phận mình. Hai câu trong đoạn dưới “Việc nhà đã tạm thong dong / tinh kỳ giục giã đã mong độ về” lúc mới đọc nghe lời rất giản dị tầm thường, và lại mỗi câu có một chữ “đã” nghe thật trùng điệp lủng củng. Nhưng đọc lại mà nghĩ kỹ thì biết chúng tuy lời bình thường đơn giản mà ý rất hay và hai chữ “đã” trùng điệp đó lại là hai chữ rất khẩn thiết cho hai câu. Chữ “đã” câu lục thì vừa nối đoạn thơ này với đoạn thơ trên : thế là nay đã thu xếp tạm yên việc nhà, vừa tả được lòng nàng đã tự yên ủi thế là ta đã cứu được cha, đã cứu được gia đình. Chữ “đã” câu bát thì (a) vừa tả nỗi lòng nàng bỗng lại bối rối về việc trả nghĩa : thế là đã đến ngày phải bỏ nhà ra đi rồi, mà chưa tìm được cách trả nợ tình lang, (b) vừa mở ra ý suốt đêm ngồi nghĩ để rồi móc nối với những cuộc xin em thay lời, những cuộc dặn dò thê thảm giữa chị em, giữa cha con. Hai câu “Phận sao đành vậy cũng vầy” ở đoạn trên và “Phận dầu, dầu vậy cũng dầu” ở đoạn dưới, mới nghe lời thật lơ lửng và nghĩa thật vẩn vơ, có thể tưởng là tác giả đặt ra cho đủ câu đủ vần, nhưng nghĩ kỹ ra thì đó thật là hai câu quan hệ, tả rõ ra được nỗi lòng hy sinh của người con gái hiếu nghĩa tột bực. Câu trên thì vì hiếu mà quên mình : số trời bắt thế con đành chịu, cha đừng thương tiếc gì con nữa, coi như con chết từ lúc bé. Câu dưới thì vì nghĩa mà quên mình : số kiếp sau này dù có khổ đến đâu nữa, về phần ta ta chịu được, ta chỉ rất thương xót cho chàng là mất bao nhiêu công lao theo đuổi ta mà đã chẳng được gì, nay lại vì lời thề khăng khít, quá chặt chẽ của ta mà có lẽ bơ vơ đau khổ suốt đời.
Trong đoạn 235 câu thơ này (từ câu 569 đến 804) có nhiều câu nghe thật thảm thương, đọc đến ai mà không rớt nước mắt : (a) “Trông ra ngọn cỏ lá cây / thấy hiu hiu gió thì hay chị về” (b)“Dạ đài cách mặt khuất lời / rẩy xin chén nước cho người thác oan” (c) “Trăm nghìn gửi lạy tình quân / tơ duyên ngắn ngủi có ngần ấy thôi” (d) “Kiệu hoa đâu đã đến ngoài / quản huyền đâu đã giục người sinh ly.”
Trong đoạn 235 câu này cũng có mấy câu xếp đặt thật khéo giúp cho Kiều đỡ phải ngượng nghịu, đó là (a) “Thúy Vân chợt tỉnh giấc xuân / dưới đèn ghé đến ân cần hỏi han” đỡ cho Kiều khỏi phải đánh thức em dậy mà van xin một truyện gần như không đâu và (b)“Nàng còn nức nở nói không ra lời / nỗi nàng Vân mới rỉ tai” đỡ cho Kiều khỏi phải kể cho cha nghe sự tình của mình.
[ĐÀM DUY TẠO]